Ότι αγαπούσε ο Βασίλειος το έκανε πάντοτε ζωή του.
Ο Μέγας Βασίλειος ανήκει στα ρηξικέλευθα πνεύματα της ιστορίας, που κυριολεκτικά δημιουργούν την ιστορία και την ορίζουν. Θεμελίωσε την Καππαδοκική θεολογία, που ήταν η συνέχεια της νικαϊκής-αθανασιανής και που ολοκληρώθηκε από τον Γρηγόριο Θεολόγο και τον Γρηγόριο Νύσσης. Ο Βασίλειος, την δράση του στην θεολογία και την Εκκλησιά εγκαινίασε ακριβώς όταν άρχισε να οδεύει προς το τέλος του ο Μέγας Αθανάσιος. Όταν ο “στύλος” αυτός της καθόλου Εκκλησίας έδινε τις τελευταίες του αναλαμπές και λύγιζε από τον χρόνο, τους διωγμούς και τους αδιάκοπους αγώνες, αναλάμβανε δράση ο Βασίλειος, στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, περί το 364. Το κέντρο της θεολογίας μεταφέρθηκε από την Αλεξάνδρεια στην Καισάρεια, μολονότι ακόμα ζούσε ο Αθανάσιος (+373). Και από το 370 ο χριστιανισμός ολόκληρος θα είναι στραμμένος στην Καισάρεια, μέχρι την κοίμηση του Βασιλείου, και στην Καππαδοκία γενικότερα μέχρι να μετατοπιστεί το βάρος προς την Κωνσταντινούπολη, μάλιστα όταν θα γίνει το 398 αρχιεπίσκοπος της ο ιερός Χρυσόστομος.
Ο Βασίλειος υπήρξε πολυτάλαντη φυσιογνωμία. Απέβη ο πιο διακεκριμένος ρήτορας της εποχής του με παντοδαπή μόρφωση, στερεή φιλοσοφική παιδεία και θαυμαστά οργανωτικά προσόντα. Ήταν θεληματικός άνδρας και πειθαρχημένος, με βαθιά αίσθηση του μέτρου, πολύ ευαίσθητος, κοινωνικός και ασκητικός παράλληλα, έτοιμος να θυσιαστεί για την αλήθεια, αυστηρός και ευέλικτος, εφόσον δεν τραυματίζονταν η αλήθεια.
Τρεις παράγοντες προσανατόλισαν κυρίως την σκέψη και την δράση του. Α) Το οικογενειακό του περιβάλλον, οπού έζησε και γνώρισε εμπειρικά την Παράδοση της Εκκλησίας. Η Παράδοση του έγινε βίωμα και νόρμα, κανόνας με τρόπο αβίαστο. Στην παράδοση της γιαγιάς του Μακρίνας πρέπει να ζητήσουμε την αγάπη και τον σεβασμό που είχε ο Βασίλειος για τον Ωριγένη. Ο λόγος είναι απλός – η Μακρίνα μαθήτευσε στον Γρηγόριο Θαυματουργό, ο οποίος για πολλά χρονιά σπούδασε στην Σχολή του Ωριγένη, στην Καισάρεια της Παλαιστίνης. Β) Η παιδεία, την οποία ο Βασίλειος απέκτησε στην Καισάρεια, την Κωνσταντινούπολη και την Αθηνά, αντιπροσώπευσε ότι καλύτερο μπορούσε να δώσει το ανθρώπινο πνεύμα. Την ελληνική παιδεία έμαθε πλατιά και την σπούδασε βαθιά όσο σπάνια κατορθώνουν οι άνθρωποι. Οι Έλληνες ποιητές, οι τραγικοί και οι φιλόσοφοι τον σαγήνευαν. Έτσι, έγινε και η παιδεία ποταμός που πότισε και την τελευταία ίνα του είναι του. Τον έθελγε και τον αιχμαλώτιζε. Ας σημειωθεί ότι σπούδασε ακόμα και αστρονομία, μαθηματικά και ιατρική. Εκείνο που μόνο παρέλειψε να σπουδάσει ήταν η μουσική. Γ) Ο μοναχισμός και η χριστιανική άσκηση έγιναν το συγκλονιστικότερο σχολείο για τον Βασίλειο. Στην Αίγυπτο, κυρίως, γνώρισε, θαύμασε και άρχισε να μιμείται τον τρόπο ζωής των αναχωρητών και των θεοπτών της ερήμου. Ότι αγαπούσε ο Βασίλειος το έκανε πάντοτε ζωή του. Το μέγεθος της χριστιανικής ασκήσεως έγινε μετρό, με το οποίο έκρινε και μετρούσε ότι άλλο είχε στο πνεύμα του, δηλαδή χριστιανική πιστή και θύραθεν παιδεία. Γι’ αυτό κι ενώ πολλά σχέδια του θ’ αλλάξουν από τις συνθήκες και τις απαιτήσεις των καιρών, η άσκηση και η θεωρία της αλήθειας (θεολογία) θα είναι το μόνιμο στοιχείο της υπάρξεως του, το στημόνι του πνευματικού του βίου.
Στυλιανού Παπαδόπουλου, Πατρολογία τόμος Β’
Η σημασία του Μεγάλου Βασιλείου για τον κόσμο και την Εκκλησία
